Στις 26 Αυγούστου 1071, η Μικρά Ασία συγκλονίζεται από μια αποφασιστική μάχη μεταξύ Βυζαντινών και Τούρκων Σελτζούκων στο Μαντζικέρτ. Αυτή η ήττα θα σημάνει την αρχή του τέλους του βυζαντινού έλεγχου στην Ανατολή και την ανοιχτή οδό για την Τουρκοποίηση της περιοχής. Η πόλη του Μαντζικέρτ, που βρισκόταν στη στρατηγική καρδιά της Μικράς Ασίας, είχε γίνει στόχος εισβολέων πολέμου για δεκαετίες. Αυτό το ισχυρό φρούριο φημιζόταν για την ανθεκτικότητά του και τις αξιόπιστες κατεχόμενες φυλακές
Οι Τούρκοι Σελτζούκοι, προερχόμενοι από τις στέπες της Ασίας, είχαν καταλάβει τη θέση τους στην ιστορία με την παρακμή των Αράβων και είχαν πάρει την εμπρηστική σκυτάλη του Ισλαμισμού. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, από την άλλη πλευρά, βρισκόταν σε περίοδο παρακμής, με εσωτερικές διχόνοιες, άσχημη διακυβέρνηση και μεγάλα οικονομικά προβλήματα. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Γ’ του Μονομάχου, οι Βυζαντινοί είχαν προσπαθήσει να καταλάβουν το Μαντζικέρτ, αλλά αντιμετώπισαν ανυπέρβλητη αντίσταση από τη φρουρά της πόλης
Ωστόσο, οι Τούρκοι δεν εγκατέλειψαν την ιδέα της κατάκτησης του Μαντζικέρτ. Ο σουλτάνος τους, Αλπ-Αρσλάν, μετά από επιτυχημένες εκστρατείες, κατάφερε να αποκτήσει την κατοχή του Μαντζικέρτ το 1070. Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’ Διογένης, που είχε οργανώσει τρεις εκστρατείες εναντίον των Τούρκων, αποφάσισε να ξανακαταλάβει το Μαντζικέρτ κατά τη διάρκεια της απουσίας του Αλπ-Αρσλάν, που πολιορκούσε την πόλη της Έδεσσας. Με ένα ποικίλους εθνοτικών προελεύσεων μισθοφορικό στρατό, ο Ρωμανός κατάφερε να επανακαταλάβει το Μαντζικέρτ, εκμεταλλευόμενος την απουσία του Αλπ-Αρσλάν
Ωστόσο, ο Αλπ-Αρσλάν δεν άνετενε να αφήσει αναπάντητες τις ενέργειες των Βυζαντινών. Πλησιάζοντας το βυζαντινό στρατό, πρότεινε τις δικές του προτάσεις ειρήνης, απορρίφθηκαν όμως από τον Ρωμανό. Έτσι, η κρίσιμη μάχη στο Μαντζικέρτ ξεκίνησε στις 26 Αυγούστου 1071. Ο Ρωμανός παρέταξε έναν μεγάλο στρατό, αποτελούμενο από 40.000 έως 70.000 πολεμιστές, ενώ ο Αλπ-Αρσλάν είχε μόλις 20.000 έως 30.000. Παρά το ανώτερο αριθμητικά πλεονέκτημα των Βυζαντινών, υπέστησαν βαριά ήττα στο πεδίο της μάχης, λόγω κυρίως των εσωτερικών διχονοιών και της ανυπακοής του στρατού
Περίπου το ήμισυ του βυζαντινού στρατού, που αποτελούταν από μισθοφόρους, είτε δεν συμμετείχε στη μάχη, είτε αποδράσει στον εχθρικό στρατό. Παρόλα αυτά, οι Βυζαντινοί Τούρκοι μισθοφόροι και σκανδιναβοί Βάραγγοι, που ήταν μέρος της σωματοφυλακής του αυτοκράτορα Ρωμανού, πολέμησαν θαρραλέα, αλλά δυστυχώς δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν την αιχμαλώτιση του αυτοκράτορα. Ο Ρωμανός οδηγήθηκε μπροστά από τον Αλπ-Αρσλάν τραυματισμένος και αναγκάστηκε να αποδεχτεί τους όρους της συνθήκης που του επιβλήθηκε: καταβολή ετήσιων φόρων και στρατιωτική βοήθεια, απελευθέρωση όλων των μουσουλμάνων αιχμαλώτων και διαπραγματεύσεις για τα σύνορα
Οι συνέπειες της μάχης στο Μαντζικέρτ ήταν καταστροφικές, όπως προηγουμένως αναφέρθηκε. Δεν οφείλονταν μόνο στην ήττα των Βυζαντινών στο πεδίο της μάχης, αλλά και στον εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε στη Μικρά Ασία μετά την απελευθέρωση του Ρωμανού και την προσπάθειά του να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή η εσωτερική διχόνοια έδωσε την τελευταία πλάγια πληγή στην οργανωμένη βυζαντινή άμυνα. Όταν ο Ρωμανός συνελήφθη και τυφλώθηκε από τους αντιπάλους του, οι Τούρκοι θεώρησαν άκυρη τη συνθήκη του 1071 και άρχισαν να επιδιώκουν με αυξημένη ένταση τις επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη.
