Το Δισπηλιό, μια περιοχή στη νότια όχθη της λίμνης της Καστοριάς, κρύβει έναν παλαιότατο φανταστικό κόσμο. Το 1932, όταν η στάθμη της λίμνης μειώθηκε, αποκαλύφθηκε ο προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού. Τα υπολείμματα ξύλινων πασσάλων που βρέθηκαν στη θέση Νησί, αποκαλύπτουν έναν πλήρως ανεξάρτητο και πανέμορφο κόσμο που ζούσε περίπου πριν από 7.000 χρόνια, γύρω στο 5000 π.Χ.
Από το 1992 και μετά, συστηματικές ανασκαφές έχουν αποκαλύψει τα λείψανα ενός εκτεταμένου προϊστορικού οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής – ένας από τους πιο σημαντικούς και παλαιότερους του είδους του στην Ευρώπη. Αυτές οι έρευνες έχουν σημαντική αξία για την αρχαιολογία της Ελλάδας, όχι μόνο λόγω της ιδιαιτερότητας του ανασκαφικού έργου, αλλά και για την κατανόηση των μορφών κατοίκησης κατά την εποχή της Νεολιθικής.
Τα σπίτια του προϊστορικού οικισμού κατασκευάζονταν κυκλικά ή ορθογώνια, με τη χρήση ξύλου, καλαμιών και πηλού, τοποθετημένων πάνω σε ξύλινες πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Με τη μελέτη των ζωικών και φυτικών καταλοίπων, καθώς και των άλλων κινητών ευρημάτων (κεραμικά, εργαλεία κλπ.), αποκαλύπτονται όλο το φάσμα των οικονομικών δραστηριοτήτων των προϊστορικών κατοίκων του Δισπηλιού, που περιλαμβάνουν γεωργία, κτηνοτροφία, κυνήγι και αλιεία. Πραγμάτωση για το κυνήγι είναι τα οστέινα αγκίστρια, τα ίχνη βάρκας και οι τριγωνικές αιχμές βελών από οψιανό, ενώ κεραμικά και ένας λίθινος δακτυλιόσχημος συμπληρώνουν τα ευρήματα.
Αυτή η νέα ανακάλυψη αποτελεί ένα μεγάλο ορόσημο στην αρχαιολογική έρευνα και μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την προϊστορική ζωή στην περιοχή. Ο παρθενικός οικισμός του Δισπηλιού αποτελεί έναν χρυσό θησαυρό που αναμένεται να μας δώσει ακόμα περισσότερες πληροφορίες και να αναμορφώσει την κατανόησή μας για το παρελθόν.
